Amerikako Iraultza

XVIII. bukaeran Inglaterra Berrian eta Britania Handian sortu ziren gatazka dira. Iraultz liberala izan zen, oinarritu ziren Ilustrazio ideietan eta britaniako sistema parlamentarizmoen ideietan. 

Iraultza sortu izan zen Inglaterra berria Ipar amerikan zegoelako eta beraiengan independizatu nahi zutelako, desabantaila asko zituelako, eta horregatik heman zen gatazka.

Gatazka horiek bukatu ziren independentzia deklarazioaren sinadura egin zenean, 1783ko uztailaren 4an.

Britania Handia ez zuen nahi Inglaterra Berria independizatzea, zeren ekonomiko hitze egiten arazo handiak ekarriko ziotelako, Inglaterra Berritik zerga asko irizten zietelako. Aldiz koloniek  indepedizatu nahi zuten zeren zerga asko ordaintzen zutelako, eta ekonomia sistema propioa esarri nahi zutelako.

Kolonietako biztanleriari Europatik etortzen zitzaizkien ilustrazio, berdintasun eta askatasun ideiak animatu zitzaizkien metropoliaren aurka egiteko, eta horrela ekin zioten beraien interesak eta eskubideak lortzeko. 

Iraultzen zergatiak edo kausa naguziak hurrengoak dira.

               Ekonomia: Lehen aipatu dudan bezala Inglaterra berria ekonomia sistema propioa esarri nahi zuten, zeren kolonoek zeukaten ekonomia ostopo bezala hartzen hari ziren. Britania Handiaren aldiz ondo iruditzen zitzaion, batetik lehengai produktuak eskuratzeko errezago zeukatelako eta bestetik jartzen zuten zergekin aberasten zirelako.

                Politika: Inglaterra berrian itun Koloniala zegoen, hau da,  hori eskubide pixkat hematen zieten beraiek gobernatzeko, zenbait biltzar zeuden eta bertan erabakitzen zuten zer ezartzea kolonietan, adibidez zergak erabkitzeko. Nahiz eta zergak erabaki Britania Handiari beste zergak ordaidu behar zizkieten, hau da, botere handiena Britania handia zeukan Iglaterra berriarengan.

               Legeak: Londreseko parlamentuak ez zieten kontuan hartzen Inglaterra berriari eta horregatik kolonoek esan zuten ez zutelako zergei eta legeei inulako kasurik egingo, beraien Parlamentuko diputaturik etortzen ez balitz.

                 Zergak: 1764tik 1766ra bitartean Jurgi III. zenbait lege jarri zuen Inglaterra berri zerga gehiago ordaintzeko, nola ez oso gaizki iruditu zitzaien, horrekin asko haserretu ziren eta suspertu egin zuten Ingalaterrako produktuei boikota eginez.

1774. urtean 13-ko kolonietako ordazkariak lehen biltzarra egin zuten, bertan adoztu zuten eskubideen aldarrikapena, eta idatzi zuten. Eta gatazkarako prestatzen hasi ziren,  horretarako lehenengo arma mugimenduak prestatu zuten.

1776 urtean Tomas Jeffersonek, Amerikako iraultzaren ideologo batek, Virginiako eskubideen aldarrikapena idatzi zuen, bertan subiranotasun nazionalaren, botere banaketaren eta sufragioaren printzipioak idatzi ziren.

Frantzia eta Espaina laguntza militarra heman zizkieten kolonoei Britania handia haultzeko 1778 Saratogan irabazi zuten eta Yorktownen 1781, eta  1783an, Versallesen bakea sinatu zuten.

Iraultzaren ondoren gertatu ziren ondorioak:

Independentzia ostean Amerikako Estatu batuak jaio zen.

Iraultz liberalen ostean nola ez Erregimen liberala ezarri zen, eta hori betetzeko, arau edo lege batzuk jarri zuten, hauek ziren oinarrizkoak:

 Konztituzioa (Estatu baten lege nagusia da):  Agertu behar dena da gobernu forma, 3 botereen arteko lotura,herritarren askatasun eta eskubideak eta lurraldearen antolamendua (gaur egunekoa)

Gobernu Errepublikarra: Presidente autoritate edo botere zabalak zeukan.

Egitura federala jarri zuten, Inglaterra berria eta Britania handia gertatzen zen bezal, lurralde bakoitza erakunde bat zeukan eta horrela nola bait autogobernua dute, baina estatuaren zentralaren menpe daude.

Botere banaketa honelako jarri zuten: 

-Botere beterazale: presidente zeukan, 4 urtetik behi boskatzen zen, herritarrek aukeratzen zuten,   zeharkako sufragioa zeukaten                                                                                                       

-Botere legegilea: Herritarrek aukeratzen zuten, bi leku esberdinetan  onartzen diralegeak,  bata da kongresua eta bestea Senatua.

 -Botere judiziala: Auzitegia zeukan, postu gorenekoak gobernu  buruen ekintzak kontrolatzen zuten, eta ikustea konztituzion kontra. Egiten bazuten adosten zuten legeak.
 

Eskubide eta askatasunen Deklarazio egin zen, honako hauek jartzen zuen: erlijio, prentsa, iritzi askatasuna.

Ondoriotako garrantzitsu bat izan zen amarika independetzia lortu ondoren europan zehar pistea gehiago monarkia absolutuen kontrako ideiak. Eredua izan zen Frantziako independetziarentzat.

Nahiz eta inependetzia lortu aldarrikatu izan behar zuten konztituzioa subiranotazun nazinala lortzeko, 1787 urteraino ez ziren jarri praktikan.